घास घे रे फुलपाखरा!

घास घे रे तान्ह्या बाळा,

घास चिऊ काऊचा,

घास एक गाईचा,

घास वेड्या राघूचा …घास घे!

लहानपणापासुनच 'बाळाचं जेवण' हा समस्त आई वर्गाच्या नाकी नऊ आणणारा आणि तरीही जिव्हाळ्याचा असा विषय! लहानपणापासून - असं  म्हणण्याचा कारण म्हणजे, हा विषय खरतरं बाळाच्या वयाशी निगडीत नसतोच मुळी …. तो बाळाचा 'बाळ्या' होऊन अगदी 'बाळोबा' होईपर्यंत तितकाच महत्वाचा राहातो. फक्त त्या काळजीच स्वरूप बदलत राहात. बाळाच्या जेवणात चिऊ-काऊ पासून सगळे प्राणीमात्र गोळा झालेले असतात, जे कालांतराने पुसट होत जातात. मला मात्र या प्राणिमात्रांची संगत पुन्हा मिळाली. पण यावेळी घास मी भरवत होते!

गडबडलात ना? खरं सांगायचं तर मला कळल्यावर मी ही गडबडलेच जराशी …… त्याचं  असं आहे ना, की मी सध्या फुलपाखरांवर संशोधन करायला, त्यांचा अभ्यास करायला Cambridge University  मधे असते. इथे आल्यापासूनच प्रत्येक टप्प्यावर मी एक नवी गोष्ट शिकतेय. त्यातलीच ही एक…… 'फुलपाखरांना जेऊ घालणे' . संशोधनासाठी लागणारी फुलपाखरं आमची आम्हीच वाढवतो. त्यामुळे त्यांच्या गरजेनुसार त्यांना हवं नको ते बघणं, त्यांना खाऊ-पिऊ घालणं, त्यांची काळजी घेणं हे ओघाने आलंच ! तसा या फुलपाखरांचा आमच्याकडे बराच राजेशाही थाट असतो बरं का! त्यांना राहायला साजेसं हवामान असलेली वेगळी खोली, अळ्यांच्या आवडीची झाडं  आणि फुलपाखरांसाठी साखरेचं पाणी अगदी खास डीशमधे सजवून दिलं जातं. त्यांच्यासाठी रंगीत स्ट्रो चा गुच्छा, फुलांच्या आकारात सजवून दिला जातो. आम्ही त्याला  'feeders' म्हणतो. इतकच नाही तर पहिल्यांदा जेव्हा फुलपाखरू कोशातून बाहेर येतं, तेव्हा त्याला खायला कुठे ठेवलं आहे हे माहिती नसतं, त्यांना आम्हाला पहिला घास स्वतःच भरवावा लागतो. कधी कधी अगदी जबरदस्तीने! पण एकदा त्यांना कळलं कि नंतर स्वतःच शोधतात. तशी त्यांच्या मदतीला पिंजऱ्यातली इतर फुलपाखरं असतातंच…… एकमेकांचं  बघून ही पटकन शिकतात, अगदी लहान मुलांप्रमाणेच! 

Feeders

 खरंच, ही फुलपाखरं लहान मुलांसारखीच असतात. त्यांचीही काळजी आपण आपल्या पिल्लांची घेतो तशीच घ्यावी लागते. ह्यांच्या तऱ्हा  आणि नखरेही अगदी लहान मुलांसारखेच सांभाळावे लागतात. याची प्रचीती मला आधीच जरी आली असली तरी वेगवेगळे अनुभव अगदी आजपर्यंत  येतातच आहेत. वर्षभरापूर्वी  मला माझ्या supervisor ने सांगितलं  की मला माझ्या कामाचा काही भाग पूर्ण   करायला  स्वीडनला जावं लागणार आहे. हे सांगताच त्याचा पुढचा प्रश्न आला, "किती फुलपाखर आहेत सध्या आपल्याकडे? म्हणजे घेऊन जाण्याईतपत आहेत ना?" मी चाटच पडले …… घेऊन जाण्याईतपत म्हणजे? मी फुलपाखरं माझ्या बरोबर न्यायची? ती ही जिवंत? कसं शक्य आहे? ……. माझे प्रश्न माझ्या चेहऱ्याकडे पाहून त्यांना कळले असावेत. ते हसले, म्हणाले, " किती आहेत ते मोजून सांग, पुढच्या गोष्टी मी स्वतः येउन दाखवतो!" 

प्रवासात फुलपाखरांना एका कागदी पाकिटात घेऊन जायचं होतं. पाकिटात खाली एक ओलसर कापसाचा बोळा ठेवला, उबदार ओलेपणा टिकवण्यासाठी आणि फुलपाखरं  जशी फुलांवर बसतात, त्या स्थितीतच त्यांना आत ठेवलं. पाकिटात आतल्या-आत ती गोलगोल फिरतात आणि मग त्यांचे पंख खराब होतात. तसं  होऊ नये, म्हणून पंखांवर नाही पण पंखांच्या अगदी वरती एक पिन लावली …… आणि फुलपाखरं  विमानात बसायला तय्यार! लहानपणी ऐकलेल्या कवितेच्या ओळी मनात एकदम चमकून गेल्या…… 

' एकदा एक फुलपाखरू नटून-थटून,

सफारीला निघाले विमानात बसून,

एवढ्याश्या फुलपाखराचे एवढेसे सामान,

दोन-चार फुलं आणि एकच-एक पान! '

ही माझ्या बालपणीची सगळ्यात आवडती कविता, आणि आज मी या ओळी प्रत्यक्षात जगात होते!

स्वीडनला माझं सगळं काम फुलपाखरांवरच अवलंबून होतं. त्यामुळे, फुलपाखरे जगली तरच काम होणार. फुलपाखरांना राहायला ऐसपैस मोठी खोली नसेल तर पाकिटातच ती जास्त छान राहतात असं  मला सांगितलं होतं, पण ते काही केल्या माझ्या मनाला पटत  नव्हतं. पण स्वीडनला पोचले आणि याची प्रचीती मला स्वतःलाच आली. पाकिटात ती जास्तं खुश दिसत होती. मग त्यांना 'भरवणं' हा माझ्या दिनक्रमाचा एक महत्वाचा भाग झाला. रोज एकेका फुलपाखराला पाकिटातून बाहेर काढायचं आणि त्याची सोंड (proboscis) उलगडून साखरेच्या पाण्यात बुडवायची. मग त्यांना कळतं कि इथे खाऊ ठेवलाय. भूक लागली असेल तर ती स्वतःची स्वतः, फडफड न करता, उडून न जाता, शांत बसून पितात. 

Feeding session in progress!

हे सगळ करताना प्रत्येक क्षणी मला हेच जाणवत होतं, की ही माझी फुलपाखरं, खरंच, अगदी लहान मुलं आहेत!  जशा लहान मुलांच्या स्वभावाप्रमाणे त्यांच्या निरनिराळ्या तऱ्हा  असतात, तशा ह्यांच्याही आहेत. आपण म्हणतो, कि सामान्यपणे मुली जरा जास्त समंजस आणि स्थिर असतात. तर मुलं खोडकर आणि चुळ्बुळी ! हे बहुतेक फुलपाखरांच्या बाबतीतही लागू असावं. कारण, बहुतेक female फुलपाखरं खायला कुठे आहे हे कळलं कि लगेच शांत व्हायची. पण male फुलपाखरांना शांत बसवून खाऊ घालताना प्रयत्नांची पराकाष्ठा करावी लागत होती. पण यातही अपवाद होतेच! काही females इतक्या चंचल की दर वेळी जबरदस्तीने पकडून ठेवावं लागत होतं , जोपर्यंत त्यांचं पोट खरच भरत नाही तोपर्यन्त. तर काही males इतकी गुणी की जणू 'आआमु' (आईचा आज्ञाधारक मुलगा) असावा ! काही वेळा काही फुलपाखरे मेल्याचं नाटक करतात आणि पकड सोडताच उडून जातात. मग सुरु होतो पकडा-पकडीचा खेळ! आता कळतंय, जेव्हा आई आपल्यामागे ताट घेऊन धावायची, तेव्हा तिची किती दमछाक होत असेल. 

Me.. with my Butterflies!

ह्यांच्या खाण्याच्या तऱ्हाही एकसे बढकर एक बरं का! कुणी प्रत्येक घोट चवीचवीने घेतं , तर कुणी हावरटासारखं  बकाबका पितं. कुणी कधी कधी ठसका लागल्यागत मधेच पितापिता गडबडतही , तर कुणी अगदीच गुणी बाळासारखं पोट भरल, की उडून बाजूला होतं. काहींना 'आपल्याला भूक लागली आहे' हे कळायलाच वेळ लागतो, तर काहींना 'आपलं पोट आता भरलंय' हेच मुळी कळत नाही. मग बसून राहतात उगाच सोंड बुडवून तशीच! ……… पण जेव्हा त्यांना मनभरून पिताना बघते ना, तेव्हा तेच समाधान मिळतं जे एका आईला आपल्या पिल्लांना पोटभर जेऊ घातल्यावर मिळतं. नंतर नंतर तर माझ्या फुलपाखरांनाही मी खायला कधी देते हे कळायला लागलं होतं. मी पाकीट हातात घेतलं की ती जिभल्या चाटायला लागायची! 

Butterfly feeding with proboscis!

हे सारे अनुभव मला फक्त आत्तासाठी नव्हे तर आयुष्यभर पुरे पडतील असेच आहेत. मी या सगळ्या गोष्टी इथे येउन, एका प्रचंड अनुभवी माणसाकडून, माझ्या supervisor कडून शिकू शकले याचा मला खूप आनंद आहे. …… आणि तुम्ही या गोष्टी घरी करण्याचा प्रयत्न करणार नाही... याची खात्रीही! आपण सगळे तितके सुजाण आहातच,         नाही का ! 

- सोहिनी